معنای لغوی عروض
عروض چیست.درباره ی معنای واژه ی عروض نظریات گوناگونی ارائه شده است که وجه زیر از بقیه معقول تر می نماید. عروض بر وزن فعول کلمه ای است که در معنی اسم مفعول به کار می رود.یعنی معروض علیه شعر است،شعر را بر آن عرضه می کنند تا موزون و ناموزون آن از هم باز شناخته شود.
تعریف عروض
عروض یکی از اقسام علوم ادبی است که موضوع آن بحث در وزن(=آهنگ)شعر است و در مورد چگونگی ایجاد وزن،انواع وزن،صحت و سقم آن و برخی از شگردهایی که مخصوص کلام منظوم است بحث می کند.
تعریف وزن
وزن نظم و تناسب خاصی است که در اصوات شعر(=هجاها).ایننظم و تناسب اصوات به انحنای گوناگون نزد ملل مختلف مبین نوعی آهنگ و موسیقی است.
معرفی ویکتور هوگو شاعر و نویسنده فرانسوی
انواع وزن در زبان های گوناگون
- در شعر سنتی هر زبانی،تساوی تعداد هجاهای هر مصراع در وزن دخیل است.علاوه بر این عامل مشترک ، وزن شعر هر زبانی مبتنی بر عامل خاصی است:
- وزن عددی(Numerical) وزن مبتنی است بر تساوی تعداد هجاهای هر مصراع(یعنی عامل خاصی در این گونه وزن دخیل نیست).وزن اشعار فرانسوی و ایتالیایی و اسپانیایی از این گونه است.
- .وزن تکیه یی(Accentual) وزن مبتنی است بر تکیه یی که بر هجا واقع می شود.وزن اشعار انگلیسی و آلمانی چنین است.
- .وزن کمی(Quantitative) وزن مبتنی بر امتداد زمانی یعنی کمیت (کوتاهی و بلندی)هجاهاست.وزن شعر فارسی و عربی و سانسکریت و یونانی باستان و لاتین از این دست است.
- وزن نواختی(Tonic) وزن بر حسب زیری و بمی اصوات (هجاها)مشخص می شود. وزن شعر چینی و ویتنامی از این قبیل است.
- چنان که ملاحظه شد در وزن تکیه یی و نواختی عامل موءثر نحوه ی تلفظ یعنی کیفیت ادای هجاهاست.از این روی به این اوزان کیفی(Qualitative)نیز می گویند.
انواع وزن در شعر فارسی
در شعر سنتی فارسی تکرار منظم هجاهای کوتاه و بلند در مکان های معین ایجاد وزن می کند.(همواره تناسب خاصی مابین محل هجاهای کوتاه و بلند وجود دارد).
اگر هجاهای بلند را با علامت (_) و هجاهایکوتاه را با علامت(u) نشان دهیم طرح زیر تکرار منظم هجاها را در محل های معین باز می نماید.کیفیت ایجاد وزن را در دو بیت زیر روشن می کند.
چنان که ملاحظه می شود،در طرح فوق در ستون های اول و چهارم و هفتم و دهم هجای کوتاه در ستون های دوم،سوم و پنجم و ششم و هشتم و نهم هجای بلندواقع شده است.
اگر تمام ابیات شاهنامه را به هجاهای کوتاه و بلند تقسیم کنیم در طرح فوق تغییری ایجاد نخواهد شد و مثلا همیشه در ستون 7 هجای کوتاه و در ستون 8 هجای بلند تکرار خواهد شد.به این گونه وزن وزن عروضی می گویند.
وزن اشعار نیمایی مانند اشعار سنتی عروضی است با این تفاوت که تساوی طولی مصاریع و بالتبع تساوی تعداد هجای مصراع ها شرط نیست.
در اشعار سپید یا شاملویی هیچ نظم و تناسب خاصی مابین هجاهای کوتاه و بلند نیست ولی نوعی آهنگ و موسیقی از این گونه اشعار به گوش می خورد که در مجموع آن را از نثر مشخص می کند. بدین ترتیب وزن اینگونه اشعار عروضی نیست:
کجایی؟بشنو! بشنو!
من از آن گونه با خویش بمهرم
که بسمل شدن را به جان می پذیرم
بس که پاک می خواند این آب پاکیزه که عطشانش مانده ام!
بس که آزاد خواهم شد
از تکرار هجاهای همهمه
در کشاکش این جنگ بی شکوه!
احمد شاملو
وزن فلهویات و اشعار عامیانه که به لهجه های مختلف در اکناف ایران رایج است نیز عروضی است منتها دارای قوانین خاصی است که گاه با قوانین عروضی رسمی (وزن شعر سنتی) فرق می کند.از همین روست که اشعار باباطاهر و ده ها سراینده ی گمنام در طول زمان دچار تصرف و تغییراتی شده است تا با قوانین عروض رسمی قابل انطباق باشد.
در این گونه اشعار طرز تلفظ کلمات مسأله ی اساسی است.
این بیت از علی اکبر دهخدا هرچند موزون است اما با قواعد عروض رسمی قابل تقطیع نیست.
خاک به سرم بچه به هوش آمده بخواب ننه یک سر دو گوش آمده
باری تنها وزن عروضی (به اعتبار اشعار رسمی) نیست که آهنگ و موسیقی کلام را به ذهن متبادر می کند،گاهی برخی از عبارات نثر نیز از نوعی آهنگ برخوردار است و حتی با اندک تغییری به صورت شعر عروضی در می آید.
اشاره ای به وزن شعر در ایران پیش از اسلام
در ایران پیش از اسلام زبان ها و لهجه های متعددی وجود داشت که از آن میان سه زبان فارسی باستان ، اوستایی، و پهلوی از تشخص و رسمیت بیشتری برخورداربودند:
- الف:فارسی باستان یا زبان کتیبه های هخامنشی
- در این کتیبه ها تقریبا هیچ نشانه ی آشکاری از وجود شعر نیست،لذا بحثوزن در آن منتفی است.
- ب: اوستایی
- قسمت هایی از اوستا(کتاب مقدس زرتشتیان) از قبیل (گاثه ها) و (یشت ها) به صورت شعر است. اوزان این دو کتاب با یکدیگر متفاوت است.
- ج:فارسی میانه یا پهلوی
وجود شعر در فارسی میانه(زبان دوره ی اشکانی و ساسانی)نیز مسلم است. در (بندهشن)،(درخت آسوریک)،(جاماسب نامه)،(یادگار زریران)و غیره آثاری از شعر پهلوی به جا مانده است و حتی سروده های مانی نیز در دست است.
علی رغم کوشش محققان هنوز نتیجه مقنعی درباره ی چگونگی و مبانی وزن اشعار اوستایی و پهلوی به دست نیامده است.به گمان برخی وزن شعر در زبان های باستانی ایران تکیه یی بوده است.یعنی شعر بر اساس شماره ی تکیه ها استوار بود(مانند شعر انگلیسی و آلمانی). ظاهرا در این اوزان تساوی تقریبی تعداد هجاها نقش ثانوی داشته است.
