فن مادّه تاریخ نویسی و تاریخ پیدایش آن

فن مادّه تاریخ نویسی و تاریخ پیدایش آن

فن مادّه تاریخ نویسی و تاریخ پیدایش آن.  فن مادّه تاریخ یکی از ظریف ترین فنون شعر است که پس از اسلام در میان شعرا و فضلای عرب و عجم به کار گرفته شده است. این فن مربوط است به حروف مقطعه ((حساب ابجد یا جُمَل )) که از زمان های بسیار قدیم در محاسبات نجومی مورد استفاده قرار می گرفت.

در این حساب برای هر حرف از حروف عددی قائل شده و حساب جُمَل را تشکیل داده اند.

به این ترتیب:

ا    ب    ج  د   ه  و   ز  ح  ط   ی  ک   ل   م   ن

1    2    3   4    5   6   7   8   9   10  20  30 40  50

س   ع   ف   ص   ق         ر       ش         ت        ث      خ       ذ      ض     ظ    غ

60   70   80   90   100    200    300       400     500    600   700   800    900   1000

چنانکه بدرالدّین محمدابونصر فراهی نیز در کتاب نصاب النصیبان گفته است:

یکان یکان شعر ابجد حروف تا حطّی       چنانکه از کلمن عشر عشر تا سعفص

پس آنگه قرشت تا ضظع شمر صدصد    دل از حساب جُمَل شد تمام مستخلص

ولی این حساب از چه زمانی وضع شده و واضع آن که بوده است معلوم نیست. از فارسی زبانان نخستین شاعری که با حروف مقطّعه ی ابجد  تاریخ گفته مسعود سعد سلمان است که در تفویض حکومت هندوستان به سیف الدوله ی محمود پسر ابراهیم سروده است:

چو روی چرخ شد از صبح چو صحیفه ی سیم      ز قصر شاه مرا مژده داد باد نسیم

که:عزّ منّت محمود سیف دولت را                    ابوالمظفر سلطان معظم ابراهیم

فزود رتبت و حشمت به دولت عالی                 چو کرد مملکت هند را بدو تسلیم

به نام فرخ او کرد خطبه در همه هند               نهاد بر سر اقبالش از شرف دیهیم

به سال پنجه ازین پیش گفت بوریحان               در آن کتاب کرده است نام او تفهیم

که:پادشاهی صاحبقران شود به جهان               چو سال هجرت بگذشت تی و سین و سه جیم

ت       س        سه ج

400     60          9

که یعنی می شود  469

پس از آن انوری ابیوردی در تعریف و تاریخ عمارت مجدالدین ابوطالب از بزرگان بلخ قصیده ای گفته که دارای تاریخ ماده است. این سه بیت از مطلع و مقطع آن قصیده می باشد:

ای نمودار سپهر لاجورد                   گشته ایمن چو سپهر از گرم و سرد

هم سپهر از رفعت سقفت خجل        هم بهشت از غیرت صحنت به درد

بوده در نرد و فرح نقشش به کام     تا (فرح)  تاریخ این نقش است و (نرد)

فرح  288                        نرد 254   که مجموع آنها 542 می شود.

اگرچه بعض از فضلا از جمله مرحوم حاج حسین آقا نخجوانی در کتاب ارجمند خود مواد التواریخ  که واقعا در تالیف آن به زحمات زیادی محتمل شده است از فارسی زبانان مسعود سعد سلمان و پس از آن انوری ایبوردی را نخستین شاعر شناخته اند که با حروف مقطعه ی ابجد تاریخ گفته اند.ولی به نظر این کم مایه حکیم ابوالقاسم فردوسی آن حماسه سرای بزرگ ایران 100 سال قبل از مسعود سعدسلمان از حساب جمل ابجد بهره جسته است.این استاد همه فن حریف در هجونامه ی سلطان محمودغزنوی که حدود یکصدبیت است بیتی دارد که بسیار معروف است و آن بیت این است:

کف شاه محمود والاتبار         نُه اندر نُه آمد سه اندر چهار

ولی متاسفانه تا به امروز فضلا و فرهیختگان شعر و ادب فارسی حتی فردوسی شناسان نیز در شرح این بیت عاجز مانده اند و با نشان دادن مشت و انگشتان خود مردم را دست انداخته اند و یا تعبیرهای عجیب و غریبی برای این بیت تراشیده اند.در صورتی که فردوسی با حساب جمل می فرماید: محمودلئیم بود و در حق من لئامت خود را نشان داد. او در مصراع دوم این بیت با حروف ابجد می گوید:کف محمود نه اندر نه آمد، سه اندر چهار   پرواضح است که: 9 ضرب در 9 می شود 81 و 81 به حساب ابجد مساوی است یا لفظ لئیم، و 3 ضرب در 4 می شود 12 و 12 به حساب ابجد مساوی است با لفظ بود . پس فردوسی می فرماید کف محمود لئیم بود . بدیهی است که این بیت چنان استادانه ساخته شده است که شاید از آن 400 نفر شاعر که در دربار محمود بودند هیچ یک معنای این بیت را نفهمیده اند.آن هجونامه با این بیت شروع می شود:

آیا شاه محمود کشور  گشای          ز کس گر نترسی بترس از خدای

بنابراین می توان گفت، ماده تاریخ نویسی از نیمه ی دوم سده چهارم هجری و قمری در میان گویندگان فارسی زبان معمول شده است. یکی از مهمترین محسنات ماده تاریخ این است که قابل تغییر و تبدیل نیست و ماده تاریخ هر واقعه ، مبین و مترجم تاریخ صحیح آن واقعه است.به ویژه در واقعه ای که چندین تاریخ گفته شود مثلا تاریخ وفات سعدی را به عبارات مختلف گفته اند.

یکی پرسید سال فوت گفتم         ز خاصان بود از آن تاریخ شد(خاص)                                                                                                              691

سال ترحیل حضرت سعدی          جوی از (کوچ سعدی شیراز)                                                                                                        691

گلستان عین تصنیفات او شد       شدش تاریخ هم(عین گلستان)                                                                                                           691

که برابر بودن آنها گواه صحت تاریخ است.

شعرا در ساختن ماده تاریخ مهارت هایی به خرج داده اند . بعضی به صورت معما گفته اند مانند تاریخ وفات شیخ بهایی که یکیاز شعرای معاصرش در قطعه ای گفته:

یک سخن گویم و جان می سوزد          بی بها(شیخ بهاالدین کو)

یعنی از جمله ی شیخ بهاءالدین کو 1039 لفظ بها که 8 است باید منها شود.

تذکره نویسی، تقلید و گزافه گویی تذکره نویسان

شعر و ادبیات در فضای مجازی

مدرن بودن چیست

بعضی به طرز دیگری نوشته اند. یعنی از یک جمله کلمه ای را موضوع کرده و لفظ دیگری را بر آن علاوه نموده اند و این طرز را جمع و خرج می گویند. چنانکه تاریخ جلوس جعفرخان زند که پس از علیمرادخان بر تخت سلطنت نشست حاج سلیمان صباحی بیگدلی در این قطعه گفته است:

قطعه

جهان چو بخت خدیو زمانه گشت جوان            قدم به بخت کیان زد خدایگان جهان

نهاد افسر جمشید بر سر آفریدون                  نشست بر سر تخت قباد نوشروان

علیمراد چو رفت از جهان به حکم اجل             ترا که جان جهانی سپرد جان جهان

برای سال جلوس مبارک و میمون                 که هست مبدا تاریخ عشرت دوران

نوشت کلک صباحی ز (قصرسلطانی)            (علیمراد) برون شد نشست (جعفرخان)

550                         355                                 1004

اگراز جمله ی قصرسلطانی  550 علیمراد را که 355 می باشد موضوع کنیم و جعفرخان 1004 را  بر آن علاوه کنیم 1199 می شود که تاریخ جلوس جعفرخان زند است. و مصراع معروف فتحعلی خان صبا نیز به همین صورت است.:

ز تخت آقا محمدخان شد و ینشست باباخان

برخی جمله ای نوشته اند که لفظا و معنا هر دو تاریخ است. فیضی دکنی تاریخ وفات غزالی مشهدی را در قطعه ای چنین گفته  است:

عقل تاریخ وفاتش به دو طرز                    (سنه نهصد و هشتاد) نوشت

ولی این نوع ماده ی تاریخ که واقعا شگفت انگیزاست تا کنون دو فقره به نظر رسیده و نگارنده نیز تاریخ وفات حاج سلیمان صباحی بیگدلی و مشرب عامری را در این کتاب به همین صورت نوشته است.

در ساختن ماده تاریخ قواعدو نکات زیر را در نظر باید گرفت:

1_گوینده ی ماده ی تاریخ باید حروف نوشته شده را به حساب آورد. مثلا رحمن و اسمعیل را بدون الف و آخرعیسی و موسی را یا حساب کند.

2-در کلمه ی الجنه و الروضه و امثال اینها اگر در حال وقف است.مانند: (دخل الجنه) باید آخر الجنه ها  یعنی 5 حساب شود و اگر اضافه شود مانند:(جنه الفردوس) باید آخر جنه را (تا) یعنی 400 حساب کرد.

2-حروف مشدد را باید یکی حساب کرد . غیر از لفظ (الله) که همیشه با دو لام حساب می شود. حتی الفی را که در تلفظ آن است گاهی یک حساب می کنند. به عبارت دیگر: کلمه ی الله را هم 66 و هم 67 می توان حساب کرد. همچنین کلمه ی الهی را گاهی 46 و گاهی 47 حساب کرده اند.

4_همزه و الف در اول کلمات گاهی یک و گاهی دو حساب می شود. مثلا آب را هم  3 و هم 4 می توان حساب کرد. همچنین همزه ای را که در آخر کلمات به جای یا نوشته می شود مانند: نکوئی و دانائی در صورت لزوم یک شمرده اند.

5_حرف تأویل (که)  را هیچ وقت نباید داخل جمله ی ماده تاریخ کرد.مانند:

عزیزی پی نظم تاریخ گفت            که:(بادا بقای حیات شما)

881                        جامی

پی تاریخ آن کلکم رقم زد                 که:(این زیبا بنا فرخنده باد)

1081ق                     واعظ قزوینی

به آئین دعا گفتا صباحی بهر تاریخش         که:(یارب منزل هاتف به گلزار جنان بادا)

1198      صباحی بیگدلی

تاریخ  زیر را که ملا کاظم سبزواری در وفات استادش حاج ملا هادی سبزواری (اسرار) سروده خلاف قواعد است.

اسرار چو از جهان به در شد            از فرش به عرش ناله بر شد

تاریخ وفاتش ار بپرسند                 گویم(که نمرده زنده تر شد)

6_ از چهار حرف مخصوص زبان فارسی پ را (ب) و چ را (ج) و ژ را (ز) و گ را (ک) حساب می کنند.

به قلم نظمی تبریزی

برگرفته از از کتاب دویست سخنور