اوزان شعر فارسی

وزن های شعر فارسی

اوزان شعر فارسی از اجتماع ارکان مختلف اوزان گوناگونی به وجود می آید. در هیچ وزنی کمتر از دو و یا بیشتر از چهار رکن وجود ندارد.به عبارت دیگر کوتاه ترین مصراع شعر سنتی فارسی دارای دو رکن و طویل ترین آن دارای چهار رکن است. اگر رکنی در یک مصراع چند بار (2،3،4) تکرار شود وزن حاصل را متفق الارکان و اگر ارکان مصراع یک در میان تکرار شود وزن آن را متناوب الارکان می گویند.

مثنوی(قالب شعری مثنوی) چیست

چنان که قبلا گفته شد برخی از اوزان در کتب عروض سنتی به ارکان گوناگون رکن بندی شده است به آن اوزان مختلف الارکان می گفتند که اصطلاح متناوب الارکان ما را در بر می گیرد..

در عروض سنتی برای هر یک از اوزان اسمی نهاده بودند مثلا اوزان مبتنی بر مفاعیلن را (هزج) و اوزان مبتنی بر فاعلاتن را (رمل) و اوزان مبتنی بر مستفعلن را (رجز) می گفتند. در عروض جدید احتیاجی به حفظ اسامی اوزان نیست و در مواقع لزوم می توان به کتب عروضی قدیم مراجعه کرد.

حدود 300 وزن در شعر فارسی موجود است . خوش آهنگ ترین و رایج ترین اوزان همان هاست که حافظ و مولوی در دیوان خود به کار برده اند.

یکی از اوزان اشعار حافظ (با رکن بندی سنتی) به ترتیب کثرت استعمال در دیوان او ذکر می شود.:

1-فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن(رمل مثمن مخبون محذوف)

یاد باد آنکه زما وقت سفر یاد نکرد        به وداعی دل غم دیده ی ما شاد نکرد

دارم از زلف سیاهش گله چندان که مپرس        که چنان زو شده ام بی سر و سامان که مپرس

2-مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن(مجتث مثمن مخبون محذوف)

تنت به ناز طبیبان نیازمند مباد      وجود نازکت آزرده ی گزند مباد

گداخت جان که شود کار دل تمام و نشد             بسوختیم در این آرزوی خام و نشد

3-مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن(مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف)

دوش آگهی زیار سفر کرده داد باد          من نیز دل به باد دهم هرچه باد، باد

ما آزموده ایم در این شهر بخت خویش          بیرون کشید باید از این ورطه رخت خویش

4-فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن(رمل مثمن محذوف)

یاری اندر کس نمی بینیم یاران را چه شد      دوستی کی آخر آمد دوستداران را چه شد

سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی        دل ز تنهایی به جان آمد خدا را همدمی

قالب های شعر و انواع آن

5- مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن( هزج مثمن سالم)

مرا مهر سیه چشمان ز سر بیرون نخواهد شد     قضای آسمان است این و دیگرگون نخواهد شد

بیا تا گل بر افشانیم و می در ساغر اندازیم        فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو دراندازیم

6- مفاعیلن مفاعیلن فعولن(هزج مسدس محذوف)

مسلمانان مرا وقتی دلی بود            که با وی گفتمی گر مشکلی بود

الا ای طوطی گویای اسرار              مبادا خالیت شکر ز منقار

7-مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن(مضارع مثمن اخرب)

راهی بزن که آهی بر ساز آن  توان زد         شعری بخوان که با او رطل گران توان زد

با مدعی مگویید اسرار عشق و مستی        تا بی خبر بمیرد در درد خودپرستی

8- مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن(هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف)

دیریست که دلدار پیامی نفرستاد          ننوشت کلامی و سلامی نفرستاد

ما درس سحر در ره میخانه نهادیم           محصول دعا در ره جانانه نهادیم

9-فعلاتن مفاعلن فعلن(خفیف مخبون محذوف)

حال دل با تو گفتنم هوس است          خبر دل شنفتنم هوس است

درد عشقی کشیدم که مپرس            زهر هجری کشیدم که مپرس

قصیده چیست

10- فاعلاتن فاعلاتن فاعلن(رمل مسدس محذوف)

روز وصل دوستداران یاد باد           یاد باد آن روزگاران یاد باد

ما زیاران چشم یاری داشتیم           خود غلط بود آن چه ما پنداشتیم

11-مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن(رجز مثمن مطوی مخبون)

سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند         همدم گل نمی شود یاد سمن نمی کند

تاب بنفشه می دهد طره ی مشکسای تو          پرده ی غنچه می درد خنده ی دلگشای تو

12- مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن(هزج مثمن اخرب)

کی شعر تر انگیزد خاطر که حزین باشد           یک نکته از این معنی گفتیم و همین باشد

این خرقه که من دارم در رهن شراب اولی         وین دفتر بی معنی غرق می ناب اولی

13-فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن(رمل مثمن مشکول)

به ملازمان سلطان که رساند این دعا را             که به شکر پادشاهی ز نظر مران گدا را

دل ما به دور رویت ز چمن فراق دارد              که چو سرو پای بند است و چون لاله داغ دارد

14-مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن(مجتث مثمن مخبون)

چو آفتاب می از مشرق پیاله برآید          ز باغ عارض ساقی هزار لاله برآید

خیال نقش تو در کارگاه دیده کشیدم       به صورت تو نگاری ندیدم و نشنیدم

15-مفعول مفاعلن فعولن(هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف)

آن کس که به دست جام دارد            سلطانی جم مدام دارد

گل بی رخ یار خوش نباشد              بی باده بهار خوش نباشد

16- فع لن فعولن فع لن فعولن(متقارب مثمن اثلم)

چندان که گفتم غم با طبیبان         درمان نکردند مسکین غریبان

گر تیغ بارد در کوی آن ماه           گردن نهادیم الحکم لله

17- مفتعلن فاعلات مفتعلن فع(منسرح مثمن مطوی منحور)

روشنی طلعت تو ماه ندارد            پیش تو گل رونق گیاه ندارد

بر سر آنم که گر ز دست بر آید        دست به کاری زنم که غصه سرآید

18- مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن(رجز مثمن سالم)

آن کیست کز روی کرم با من وفا داری کند         بر جای بدکاری چو من یک دم نکو کاری کند

عمری است تا من در طلب هر روز گامی می زنم

دست شفاعت هر روز در نیکنامی می زنم

19-مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن(منسرح مثمن مطوی مکشوف)

زاهد خلوت نشین دوش به میخانه شد           از سر پیمان برفت با سر پیمانه شد

20-فاعلات مفعولن فاعلات مفعولن(مقتضب مثمن مطوی مقطوع)

وقت را غنیمت دان آن قدر که بتوانی      حاصل از حیات ای جان این دم است تا دانی

21- مفتعلن مفتعلن فاعلن(سریع مطوی مکشوف)

هاتفی از گوشه ی میخانه دوش           گفت ببخشند گنه می بنوش

22-فعولن فعولن فعولن فعولن(متقارب مثمن سالم)

سلامی چو بوی خوش آشنایی                بدان مردم دیده ی روشنایی

23-فعولن فعولن فعولن فعل(متقارب مثمن محذوف)

بیا ساقی آن می که حال آورد            کرامت فزاید کمال آورد

(دانشجویان ادبیات فارسی باید اسامی برخی اوزان معروف سنتی را بدانند )